Er zijn weinig voedingsmiddelen waarover de meningen zo verdeeld zijn als melk. Aan de ene kant zijn er mensen die vinden dat koemelk is bedoeld voor een koekalf en niemand anders, aan de andere kant zijn er ‘deskundigen’ die vinden dat melk en zuivelproducten een centrale plaats in onze dagelijkse voeding verdienen. Wie heeft gelijk? In dit artikel proberen we informatie te verzamelen op basis waarvan de lezer zelf een keuze kan maken. Aanvullingen altijd welkom!
Geschiedenis
Melk - en vooral zuivelproducten als yoghurt en kaas – maken al zeer vele generaties deel uit van het voedingspatroon van volken in koude en gematigde klimaten. Feit is dat in tropische gebieden bijna de gehele bevolking op volwassen leeftijd geen melk(producten) verdraagt. Zij missen het enzym lactase dat melksuiker afbreekt. Waarschijnlijk is dit de ‘normale’ situatie (ook bij andere zoogdieren zien we dit namelijk): als het kind de moedermelk is ontgroeid, verdraagt het geen melk meer. Dat noordelijke blanke mensen wel melk kunnen verdragen heeft te maken met een mutatie, waardoor zij lactase blijven produceren. Het is niet ondenkbaar dat deze mutatie een belangrijke bijdrage heeft geleverd aan het vermogen om in ons ‘harde’ klimaat te overleven, met name te overwinteren. Via de melk kreeg men voldoende voedingsstoffen binnen in tijden dat er weinig in de natuur of op de akkers te oogsten viel. Melk is het natuurlijke ‘krachtvoer’ voor het kalf en zit dus boordevol belangrijke stoffen, waar ook de mens van zou kunnen profiteren.
Houdbaar maken
Men vermoedt dat al heel vroeg (mensen houden al duizenden jaren vee) bij toeval is ontdekt dat je verse melk langer houdbaar kunt maken door fermentatie. Men gebruikte dierlijke magen als opslag en vervoer van voedsel, dus ook melk. Doordat in de maag resten ‘wei’ aanwezig waren ging de melk fermenteren en werd yoghurt. In zuidoost Europa (Balkan, Griekenland, Turkije) heeft men dit proces geperfectioneerd en yoghurt-achtige producten zijn daar nog steeds dagelijks voedsel. Er is voldoende bewijs dat yoghurt (op de traditionele manier gemaakt, dus gefermenteerd met behulp van melkzuurbacteriën) een heel gezond product is, dat o.a. helpt ons microbioom in goede conditie te houden. Boter wordt ook al sinds mensenheugenis geconsumeerd, het is na lang ‘in de ban’ te zijn gedaan vanwege de angst voor vet onlangs in ere hersteld.
Het maken van kaas was de volgende stap om de melk nog veel langer houdbaar te maken.
Veranderingen
Tot ongeveer het midden van de vorige eeuw werden melk en melkproducten nog steeds volgens de oude tradities geproduceerd en op grote schaal geconsumeerd. Helaas hebben ook hier de industrialisatie en de efficiency een diep spoor getrokken.
De 'bio-industrie' kwam op. Er veranderde van alles:
- Koeien werden door fokprogramma’s veranderd in melkfabrieken die onwaarschijnlijke hoeveelheden melk produceren (gevolgen: melkoverschotten en boterbergen en ook nog een mestprobleem)
- Om de productie verder op te stuwen worden de koeien volgepropt met voer dat ze van nature niet eten (mais en zelfs dierlijke producten)
- Veebedrijven werden door schaalvergroting steeds meer geautomatiseerd en kwamen verder van de natuur te staan met als dieptepunt: een groot deel van de koeien leeft het hele jaar op stal en komt nooit meer buiten
- Als de koeien wel buiten mogen, grazen ze op weilanden waar nauwelijks nog weideplanten en kruiden groeien en maar een paar soorten gras
- De verwerking is dermate geautomatiseerd en massaal dat een literpak melk uit de supermarkt eiwitten kan bevatten van wel duizend of meer verschillende koeien
- Meer dan 200.000 melkkoeien in ons land hebben wel dezelfde vader, een fokstier die wereldwijd naar schatting 300.000 tot 350.000 kalfjes heeft verwekt (Wikipedia)
- Vanwege een probleem met TBC bij koeien (en om de houdbaarheid te vergroten) werd besloten dat alle melk moet worden gepasteuriseerd (verhit tot 60 graden), hierdoor worden echter ook de ‘goede’ bacteriën gedood (die zich pas sinds kort mogen verheugen in belangstelling van de wetenschap)
- Omdat de consument dat zou willen wordt de melk gehomogeniseerd: door een bewerking wordt het vet zo door de melk verspreid dat het niet meer ‘boven komt drijven’, hierbij worden echter ook de eiwitten beschadigd en daardoor neemt het risico op allergie toe; er is een verdenking dat gehomogeniseerde melk de kans op Diabetes type 2 verhoogt
- Door de grote aantallen koeien op een beperkte ruimte treden veelvuldig infecties op die met antibiotica worden behandeld, daarmee levert de veeteelt een belangrijk bijdrage aan het probleem van multiresistente bacteriën
- De koeien worden ‘onthoornd’ omdat ze anders elkaar kunnen verwonden maar hierdoor wordt hun natuurlijke gedrag en zelfs hun stofwisseling verstoord
- De kalfjes (waaronder toekomstige melkkoeien) worden vrijwel direct na de geboorte gescheiden van de moeder en krijgen ‘kunstmatige’ voeding en worden zo beroofd van hun eigen ideale voeding; wat het voor de psychische gezondheid van koe en kalf doet kunnen we alleen maar raden…
Men kan dus wel stellen dat het product melk vandaag de dag alleen nog in uiterlijk lijkt op de melk van pakweg 100 jaar geleden. (Uitzonderingen daargelaten, die komen verderop aan de orde.) Als we over ‘melk’ spreken moeten we dus preciezer aanduiden wat voor soort melk men bedoelt.
Er is nauwelijks serieus onderzoek gedaan naar mogelijk nadelige effecten op de gezondheid door verhitting en homogeniseren van melk.
Meestal wordt onderzocht wat positieve effecten zijn, daar hebben bepaalde partijen belang bij. Het belang van de volksgezondheid is blijkbaar niet genoeg reden om dergelijk onderzoek te doen. Eigenlijk zou voor elk nieuw of gewijzigd product eerst objectief moeten worden bewezen dat het veilig is voordat het op de markt komt. (Dus niet door de fabrikant!)
Dit alles moet wel een rol spelen bij de explosie van (koe)melk allergie die gelijktijdig optrad. In de jaren 50 kregen alle lagereschoolkinderen “schoolmelk”, een speciale voedzame melk met extra room want de meeste kinderen waren te mager. De hele klas genoot hiervan, behalve een enkeling met een afkeer van melk die probeerde zijn portie aan een ander te slijten. Anno 2017 is een groot deel van de kinderen allergisch voor koemelk, soms zelfs zodanig dat ze klachten krijgen als de zogende moeder koemelk gebruikt. Dit gegeven gebruiken de tegenstanders van melk als argument om te bewijzen dat (koe)melk niet geschikt is voor mensen. Het gaat er dus maar om wat je onder ‘melk’ verstaat.
De laatste decennia zijn we ‘voorgelogen’ over de relatie tussen vet en hart- en vaatziekten en overgewicht. Daardoor is een groot deel van de verkochte melk ‘halfvol’ of zelfs ‘mager’. Veel mensen denken nog steeds daarmee een gezondere keus te maken, terwijl onderzoek juist aantoont dat volle melkproducten beschermen tegen o.a. overgewicht. Met het vet verdwijnen ook de belangrijke vetzuren en andere nuttige stoffen zoals vitamine A en D. (Die dan weer kunstmatig moeten worden toegevoegd zoals in margarine)
Rauwe (onbewerkte) melk
Er zijn uitvoerige studies die een duidelijk verband aantonen tussen het gebruik van rauwe melk en een verlaagd risico op allergische aandoeningen zoals eczeem en astma. Sinds de veestapel TBC vrij is, is het niet meer verboden om rauwe melk te verkopen. Toch zijn er nog andere bacteriën waar men met rauwe melk beducht voor moet zijn, zoals de Listeria Monocytogenes, die een dodelijke infectie kan veroorzaken. Uiteraard moeten de leveranciers mede daarom aan strenge hygiënische eisen voldoen. Nu men sinds kort loskomt van de algehele angst voor bacteriën en inziet dat zij een onlosmakelijk en zelfs onmisbaar deel uitmaken van ons leven, is er een toenemende interesse in rauwe melk en producten daarvan. Alleen de echte boerenkaas is altijd gebleven als rauwe melk product. Wel uitkijken: alle fantasienamen met boer of boerderij erin zijn géén echte “boerenkaas”, dat is een beschermde naam. Voor wie geen boerderij in de buurt heeft die rauwe melk verkoopt: in veel natuurvoedingswinkels worden producten van rauwe melk verkocht, zoals het merk Raw. Met name de kefir van rauwe, biologische melk is een bijzonder gezond product voor darmen en spijsvertering.
De Canadese tandarts Weston Price (1870-1948) deed zijn hele loopbaan uitgebreid onderzoek naar de voedingspatronen van ‘natuurvolken’ over de hele wereld in relatie tot het gebit. Nu is de toestand van het gebit een aardige graadmeten voor de algehele gezondheid, dus daar kunnen we wel iets mee. Zijn conclusie was dat natuurlijk levende volkeren zeer regelmatige en gezonde gebitten hadden, maar dat hun voedingspatroon extreem verschillend was: van strikt vegetarisch tot bijna 100% dierlijk. De enige overeenkomst was dat ze onbewerkte producten aten zoals die al generaties lang in hun streek gegeten werden. Zodra de ‘beschaving’ haar intrede deed in de vorm van brood, suiker en ander bewerkt voedsel ging het gebit razendsnel achteruit. Website westonprice
A1 en A2 melk
Sinds kort is op enkele plaatsen A2 melk te koop, ook in supermarkten, bijvoorbeeld het merk Jersey melk, dat ook niet is gehomogeniseerd, maar dan weer niet biologisch. Er is ook een biologische A2 melk te koop, maar helaas nog geen biologische A2 kaas. De meeste koeien in Nederland zijn A1 koeien, dat wil zeggen dat zij melk produceren met A1 caseïne. Dit aminozuur(bouwsteen van eiwit) bevat histidine, een stof die voorloper is van histamine. De meeste mensen kunnen die stof gewoon afbreken en verwerken, maar een deel van de mensen kan dat niet en dan levert consumptie van A1 caseïne allergische klachten op variërend van extra slijmvorming tot klachten van luchtwegen en darmen. Bij de vertering ontstaat ook de stof BCM-7, die een relatie heeft met autisme en schizofrenie.
Het lijkt erop dat men met het doorfokken op de hoeveelheid melk vooral A1 koeien heeft geproduceerd. Koeien die dichter bij de ‘oerkoe’ staan zijn A2 koeien. Die vindt men vooral onder de Jersey koeien en alpenkoeien. Hun melk bevat een ander soort caseïne dat in plaats van histidine proline bevat en dat geeft veel minder klachten. En dan zijn er ook nog kruisingen die beide eiwitten produceren. Het kan dus de moeite waard zijn bij problemen met melk om te proberen of die minder optreden bij A2 melk. Helaas zijn ook de meeste biologische koeien A1 of een kruising (uitgezonderd een aantal EKO koeien).
Biologische melk
Net als de biologische land- en tuinbouw levert ook de biologische melkveehouderij een belangrijke bijdrage aan ons milieu (bodemkwaliteit, biodiversiteit en vrij van giftige pesticiden) en daarmee indirect aan onze gezondheid. Biologisch gehouden koeien zijn gezonder en robuuster dan hun soortgenoten in de bio-industrie, waardoor ook het gebruik van antibiotica beduidend lager ligt. Ze grazen een groot deel van het jaar buiten op gezonde weides (zonder kunstmest) en eten zoals het voor een koe bedoeld is: een natuurlijk mengsel van grassoorten. Niet verbazend dus dat deze koeien ook aantoonbaar gezondere melk leveren. Veel belangrijke stoffen als Omega 3, vitamines en antioxidanten zitten aantoonbaar meer in biologische melk . Vanwege de voortdurende prijzenslag staat ook de biologische veehouder onder druk om de productie op te voeren, hetgeen ten koste gaat van de kwaliteit.
Biologisch dynamische melk
De biologisch dynamische (BD) voedselproductie is een verhaal apart. De grondlegger Rudolph Steiner gaf zeer uitgebreide instructies voor alle facetten van deze productie. Net als voor de geneeskunde (antroposofische geneeskunde) en het onderwijs (vrije school) is dit een bijzonder compleet systeem, waarbij zelfs de cycli van de maan en de planeten een rol krijgen. We beperken ons hier tot de melkproductie. Demeter. www.demeter-bd.nl
Biologisch dynamische melk (merk: Demeter) gaat een paar flinke stappen verder dan ‘gewoon’ biologisch.
- In deze boerderijen blijft het kalf vaker nog enige tijd bij de moeder (of een pleegmoeder), soms zelfs voor de hele zoogperiode van 3 maanden.
- De koeien worden in principe niet onthoornd, hoogstens in het geval van zeer agressief gedrag. Door de andere wijze van huisvesting is dit meestal haalbaar.
- De koeien lopen altijd maximaal buiten in de onbespoten weide.
- De melk wordt wel gepasteuriseerd maar niet gehomogeniseerd, waardoor ook minder allergie optreedt en de melk langer een vol gevoel geeft.
Er zijn diverse onderzoeken waaruit blijkt dat deze melk in veel opzichten anders/beter is dan ‘gewone’ melk. Alleen zijn dit onderzoeken met antroposofische testmethodes, waar de reguliere wetenschap niet voor open staat. Essay Marije Klaver, Koeien met horens.
Het mooiste superfood zou dus zijn: biologisch dynamische rauwe A2 melk!
Zuivelproducten
Wat voor melk geldt gaat uiteraard ook op voor andere zuivelproducten als yoghurt, kwark, karnemelk, boter en kaas. Biologisch is aantoonbaar gezonder en biologisch dynamisch nog een beetje beter. Fabrieksyoghurt wordt tegenwoordig meestal kunstmatig gezuurd (gaat sneller en is minder bewerkelijk) en biedt geen gezondheidsvoordeel. De vele producten waar suiker aan toegevoegd is kunnen we beter in de schappen laten staan, evenals ‘namaak’ boter onder de naam margarine of fantasienamen. (Pollan, Price)
Er is iets vreemds aan de hand met melk in relatie tot onze botten: vaak wordt beweerd dat melk en zuivel “noodzakelijk” zijn voor gezonde botten vanwege het gehalte aan calcium. Dit is echter niet te rijmen met het feit dat osteoporose in ons zuivelland een groot probleem is en in landen waar geen melk wordt gebruikt (Azië) zelden of nooit voorkomt. Het zou interessant zijn om te onderzoeken of biologisch dynamische (liefst rauw en A2) melk van gehoornde koeien een beter opneembaar mineraalprofiel kan laten zien.
Geiten- en schapenmelk
In opkomst zijn producten van geitenmelk en in mindere mate van schapenmelk (dat laatste vooral kaas). Deze melksoorten zijn voor mensen makkelijker verteerbaar dan koemelk en bevatten ook A2 caseïne. Ze bevatten ook meer nuttige stoffen dan koemelk. Door de enorme groei van de markt (zal veel te maken hebben met eerder genoemde koemelk-allergie explosie) ontstaat hier ook een ongewenste bio-industrie met megastallen en dieronvriendelijke praktijken en uitbraken van Q koorts als gevolg. Hier is dus biologisch of BD ook zeker te verkiezen boven ‘normaal’.
Paardenmelk en hondenmelk
Nog onbekend voor de meeste mensen bestaat er ook een handel in paardenmelk. Dit wordt echter alleen medicinaal gebruikt bij bepaalde klachten en valt buiten het bestek van dit verhaal. Evenals hondenmelk, dat een gewaardeerd middel is in de homeopathie (lac caninum)
Moedermelk
Een groot onderzoek toonde aan dat moeders die biologisch/natuurlijk eten een betere kwaliteit moedermelk produceren. Iedereen is er wel van overtuigd dat moedermelk het allerbeste (en goedkoopste!) is voor de mensenbaby in de eerste maanden van het leven (bij voorkeur zes) en het is dus zeker de moeite om als dit nodig is melk te kolven en te bewaren voor momenten dat moeder niet beschikbaar is. Het kan zelfs zonder probleem worden ingevroren. We hebben wel ernstige twijfels over opwarmen van babymelk (van moeder of fabriek) in de magnetron. Er zijn te veel aanwijzingen dat dit de eiwitten verandert en mogelijk schadelijk kan zijn. Een enkel keertje zal niet zo erg zijn, maar doe het voor de zekerheid niet met alle voedingen!
Tot slot
Tot slot een overpeinzing: is het niet vreemd dat de standaardlandbouw tonnen aan kunstmest over het land uitstrooit en dat we tegelijkertijd met een groot mestoverschot zitten door het (te) grote aantal koeien? Vroeger had je het gemengd bedrijf waar alles in een kringloop samenviel en het ‘overschot’ als productie werd verkocht, maar ja, dat was niet efficiënt… Het BD bedrijf komt hier nog het dichtst bij in de buurt.
Als u vermoedt dat u allergisch bent voor melk(producten) is het mogelijk dit te laten testen bij een complementaire praktijk. Adressen verkrijgbaar via de Infolijn Alternatieve Geneeswijzen.
Belangrijkste bronnen:
- bij het Louis Bolk Instituut vindt u een groot aantal onderzoeken op dit gebied
- de boeken van Michael Pollan, bijvoorbeeld Een pleidooi voor echt eten; Echt koken; Echt eten
- Ook op PubMed zijn studies te vinden, vooral over het mogelijk verband tussen het gebruik van rauwe melk en een verminderde kans op allergieën: J Allergy Clin Immunol.
